Dochodzenie zwrotu środków

Dochodzenie od firm ubezpieczeniowych zwrotu środków wpłaconych tytułem składki w związku z wypowiedzeniem umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym (UFK)  dla wielu osób wiąże się z koniecznością wystąpienia na drogę sądową.

Umowy ubezpieczenia z UFK (zwane popularnie polisolokatami) były przedmiotem postępowań prowadzonych przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Zastrzeżenia UOKiK dotyczyły m.in. obecności we wzorcach umownych, stosowanych przy zawieraniu umów, klauzul niedozwolonych przede wszystkim dotyczących zastrzegania na rzecz ubezpieczycieli rażąco wygórowanych opłat na wypadek przedterminowego wypowiedzenia umowy przez klienta. Zastrzegane opłaty funkcjonujonowały pod różnymi nazwami jako opłaty likwidacyjne, opłaty dystrybucyjne czy opłaty za wykup. Odrębna grupa zastrzeżeń UOKiK dotyczyła nieuczciwej sprzedaży tej grupy produktów ubezpieczeniowych (misselling). 

W rezultacie postępowań, 17 ubezpieczycieli zawarło z Prezesem UOKiK porozumienia zobowiązujące do wprowadzenia zmian w stosowanych wzorcach  i eliminacji z nich postanowień niedozwolonych wskazanych przez Prezesa UOKiK. Oznaczało to w pierwszej kolejności obniżenie procentowych wartości opłat likwidacyjnych pobieranych w związku z wypowiedzeniem umowy przez klienta bądź zmianę sposobu wyliczania należności podlegających zwrotowi w związku z wypowiedzeniem umowy. Zmiany wzorców, będące wynikiem porozumień, dotyczyły istniejących polis, co dla osób które zdecydowały się na zakończenie stosunku umownego przed wejściem porozumień w życie oznacza konieczność aktywnego dochodzenia zwrotu wpłaconych środków na drodze postępowania sądowego.

Wybór podstawy prawnej

W przypadku sądowego dochodzenia roszczeń należy pamiętać o kilku kwestiach.  Wskazanie w pozwie konkretnych przepisów na których oparte jest żądanie zwrotu nie jest obowiązkiem powoda. Nie mniej jednak, prawidłowe sformułowanie podstaw prawnych może znacząco zwiększyć skuteczność powództwa.  Istnieje też możliwość alternatywnego powołania się na kilka podstaw prawnych. W konkretnym stanie faktycznym mogło bowiem jednocześnie dojść do nadużyć przy sprzedaży czy prezentowaniu produktu oraz użycia niedozwolonych klauzul umownych.

Od tego jaką podstawę prawną przyjmie sąd zależeć może m.in. wysokość kwoty podlegającej zwrotowi. W przypadku skutecznego powołania się na zawarcie umowy w wyniku błędu lub podstępu zwrotowi będzie podlegać całość wpłaconych środków. Uchylenie się od złożonego oświadczenia woli prowadzi bowiem do nieważności umowy, która jest wówczas traktowana jako nigdy nie zawarta. Powołanie się na abuzywność postanowienia umowy pociągnie za sobą zasądzenie zwrotu aktualnej wartości jednostek a nie kwoty pierwotnie wpłaconej. Jest to szczególnie istotne w odniesieniu do strukturyzowanych umów ubezpieczenia, w przypadku których zastosowano niekorzystny dla konsumentów sposób ustalania ilości a następnie wartości jednostek uczestnictwa. 

Zawarcie umowy pod wpływem błędu lub podstępu

W przypadku złożenia oświadczenia o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli w razie błędu lub podstępu wywołanego przez sprzedawcę polisy ubezpieczyciele często powołują się na podpisane przez klientów oświadczenia o otrzymaniu wzorca umownego lub otrzymaniu wzorca i zapoznaniu się z jego treścią. Treść takich oświadczeń jest możliwa do zakwestionowania, gdyż mają one walor dokumentu prywatnego i nie ma w ich przypadku przeciwskazań do przeprowadzenia dowodu przeciwko treści dokumentu czyli wykazania, że w rzeczywistości miała miejsce sytuacja odmienna niż opisana w treści oświadczenia.

Klauzule niedozwolone

Najczęściej postępowania dotyczące zwrotu składek w związku z „przedterminowym” wypowiedzeniem umowy ubezpieczenia z UFK toczą się jako postępowania o uznanie postanowień wzorca za klauzule niedozwolone (abuzywne) tj. na podstawie art. 385 ¹  § 1 kodeksu cywilnego. Istotnym argumentem prawnym w tego typu sprawach może być wpis podobnego lub zbliżonego postanowienia na listę klauzul niedozwolonych prowadzoną przez Prezesa UOKiK, dostępną na stronie: http://uokik.gov.pl/rejestr/. W uzasadnieniu wyroku Sądu Rejonowego w Tomaszowie Mazowieckim, z dnia 01.06.2017 r., sygn. akt I C 199/16, uwzględniającego powództwo, sąd uznał, iż na liście UOKiK znajdują się postanowienia umowne zbliżone do postanowienia kwestionowanego przez powoda. O podobieństwie zdaniem sądu decydowało podobne tabelaryczne ujęcie wysokości opłat likwidacyjnych Należy pamiętać, iż jest to jedynie argument posiłkowy, sąd rozpatrując sprawę indywidualną, nie jest związany faktem umieszczenia  postanowienia konkretnego ani też zbliżonego wzorca na liście UOKiK.

Pogląd istotny w sprawie

W trakcie postępowania istnieje również możliwość  wystąpienia  do Rzecznika Finansowego o przedstawienie sądowi poglądu istotnego dla sprawy w trybie art. 28 ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o rozpatrywaniu reklamacji przez podmioty rynku finansowego i o Rzeczniku Finansowym w zw. z art. 63 k.p.c.

Nieuczciwe praktyki rynkowe

Alternatywą wobec dwóch wskazanych wyżej podstaw prawnych może być roszczenie odszkodowawcze oparte o art. 12 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym, zgodnie z którym w razie dokonania nieuczciwej praktyki rynkowej konsument, którego interes został zagrożony lub naruszony, może żądać naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych. Na tej podstawie można domagać się w szczególności unieważnienia umowy z obowiązkiem wzajemnego zwrotu świadczeń oraz zwrotu przez przedsiębiorcę kosztów związanych z nabyciem produktu.

Za nieuczciwe praktyki rynkowe ustawa uznaje działania wprowadzające w błąd, jeżeli działanie to w jakikolwiek sposób powoduje lub może powodować podjęcie przez przeciętnego konsumenta decyzji dotyczącej umowy, której inaczej  by nie podjął (art. 5 ust. 1 ustawy) takich jak np.: rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji lub rozpowszechnianie prawdziwych informacji w sposób mogący wprowadzać w błąd (art. 5 ust 2 pkt 1 i 2). Nieuczciwą praktyką z punktu widzenia ustawy jest również zaniechanie wprowadzające w błąd, jeżeli pomijane są istotne informacje potrzebne przeciętnemu konsumentowi do podjęcia decyzji dotyczącej umowy (art. 6 ust. 1 ustawy) m.in. zatajenie lub nieprzekazanie w sposób jasny, jednoznaczny lub we właściwym czasie istotnych informacji dotyczących produktu (art. 6 ust. 3 pkt 1 ustawy). W przypadku tej podstawy prawnej dochodzi do przeniesienia ciężaru dowodowego na przedsiębiorcę, w zakresie wykazania, iż dana praktyka nie stanowi nieuczciwej praktyki rynkowej. Nadal jednak wymagane jest wykazanie istnienia praktyki, czyli wykazanie jak w jaki sposób przebiegało zawarcie umowy i czy przy zawarciu umowy w sposób jasny przekazane zostały informacje dotyczące opłat likwidacyjnych.

Bezwzględna nieważność umów ubezpieczenia

W zakresie bezwzględnej nieważności umowy ubezpieczenia (art. 58 § 1 k.c.) można wskazać na wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 12.02.2013 r. sygn. akt V Ca 3013/12, w którym Sąd uznał stosowane przez ubezpieczyciela opłaty likwidacyjne za swoistą sankcję za rezygnację z dalszego kontynuowania umowy bez powiązania jej z realnie poniesionymi wydatkami. Sąd dostrzegł, więc funkcjonalne podobieństwo zastrzeżenia w umowie opłat likwidacyjnych od kary umownej. Trzeba jednak zauważyć, iż obok ww. wyroku sądu, istnieją inne orzeczenia, w których  argument dot. funkcjonowania opłat likwidacyjnych jako swoistej kary umownej nie został uznany za słuszny.